Zimno w górach jesienią i ryzyko hipotermii – jak rozpoznać objawy i udzielić pomocy

10 listopada 202510 listopada 2025 polskiebrandy

Hipotermia to spadek temperatury ciała poniżej 35°C. Ryzyko występuje jesienią w górach już przy dodatnich temperaturach, gdy obecne są wiatr i wilgoć, a w Polsce notuje się około 200 zgonów rocznie z powodu wychłodzenia organizmu. Wiele przypadków zdarza się poza domem, podczas wypadów w teren górski lub w sytuacjach awaryjnych.

Czym jest hipotermia i mechanizmy wychłodzenia

Organizm traci ciepło na cztery główne sposoby: przewodzenie (kontakt z zimnym podłożem), konwekcja (ruch powietrza – wiatr), promieniowanie (utrata ciepła do otoczenia) i parowanie (wilgoć odprowadzana z powierzchni skóry i odzieży). W górach wszystkie te mechanizmy działają często jednocześnie: wilgotna odzież traci izolacyjność, wiatr zwiększa utratę ciepła przez odczuwalność, a długi czas ekspozycji wyczerpuje zasoby energetyczne organizmu.

Z medycznego punktu widzenia klasyfikacja hipotermii wygląda następująco: hipotermia łagodna 35–32°C, umiarkowana 32–28°C, ciężka poniżej 28°C. Spadek temperatury rdzenia poniżej 35°C zaburza funkcje neurologiczne i krążeniowe, a w najcięższych przypadkach prowadzi do zatrzymania krążenia.

Jak rozpoznać hipotermię?

hipotermia łagodna (35–32°C): dreszcze; bladość; uczucie zimna; zawroty głowy; zmęczenie; osoba jest zwykle przytomna i może próbować się ogrzać,
hipotermia umiarkowana (32–28°C): dreszcze ustępują; senność; dezorientacja; zaburzenia mowy i koordynacji; niemiarowe tętno; poszkodowany może być niezdolny do samodzielnego działania,
hipotermia ciężka (<28°C): utrata przytomności; bardzo wolne tętno i płytki oddech; brak reakcji na bodźce; stan zagrażający życiu wymagający natychmiastowej pomocy medycznej.

Dreszcze są istotnym wczesnym objawem: ich pojawienie się oznacza wysiłek organizmu do wytwarzania ciepła, natomiast ustąpienie drżeń przy pogarszającym się stanie często sygnalizuje przejście do cięższego stadium. W terenie nie zawsze mamy dostęp do pomiarów temperatury rdzenia, więc ocena opiera się przede wszystkim na obrazie klinicznym.

Specyficzne objawy i trzy ważne sygnały ostrzegawcze

dezorientacja, bełkotliwa mowa i utrata zdolności do prostych czynności to symptomy, których nie wolno lekceważyć — oznaczają, że termoregulacja jest poważnie zaburzona. Należy też zwrócić uwagę na tzw. paradoksalne rozbieranie się u osób ciężko wychłodzonych — chory może zdjąć odzież mimo odczuwania zimna; jest to oznaka zaawansowanej hipotermii i bezpośrednie zagrożenie życia.

Dlaczego jesienią w górach ryzyko rośnie?

Jesienne warunki pogodowe sprzyjają szybkiej utracie ciepła. Nawet przy temperaturach powietrza 5–10°C, silny wiatr znacząco obniża temperaturę odczuwalną i przyspiesza wychładzanie. Wilgoć pochodząca z deszczu, mgły lub potu redukuje warstwę powietrza izolującego w odzieży, co powoduje większe przewodzenie i parowanie ciepła. Dodatkowo nagłe załamania pogody, ograniczona widoczność i wydłużony czas pobytu na trasie zwiększają ekspozycję na niekorzystne czynniki.

W praktyce oznacza to, że hipotermia nie wymaga bardzo niskich temperatur — wystarczy długi kontakt z wilgocią i wiatrem, szczególnie u osób zmęczonych lub niedostatecznie ubranych.

Czynniki zwiększające ryzyko u konkretnej osoby

Osobiste predyktory cięższego przebiegu wychłodzenia obejmują: starszy wiek i małe dzieci (słabsza termoregulacja), przewlekłe choroby sercowo-naczyniowe i metaboliczne, leki wpływające na świadomość lub krążenie, alkohol (pogarsza percepcję zimna i rozszerza naczynia), odwodnienie i zmęczenie (mniejsza zdolność do wytwarzania ciepła), oraz przemoczona odzież i obuwie. Warto pamiętać, że bawełna jako warstwa bazowa zwiększa ryzyko, ponieważ długo utrzymuje wilgoć.

Pierwsza pomoc w terenie — krok po kroku

Działaj szybko i metodycznie — każde opóźnienie zwiększa ryzyko utraty funkcji życiowych.

przenieś poszkodowanego do osłoniętego miejsca lub stwórz osłonę przed wiatrem (np. za skałą, w jaskini, pod folią),
usuń mokrą odzież i zastąp suchą warstwą; zabezpiecz głowę i szyję (utrata ciepła przez głowę jest znacząca),
izoluj od podłoża przy pomocy maty, plecaka lub warstw odzieży,
owij folią NRC (srebrna strona do ciała) i dodatkowo kocem lub śpiworem; folia zwiększa retencję ciepła i chroni przed wiatrem,
jeśli osoba jest przytomna i potrafi bezpiecznie połykać, podaj ciepły (nie gorący), słodki napój w ilości 150–250 ml; unikaj alkoholu i kawy,
nie pocieraj ani nie masuj skóry w sposób gwałtowny, nie stosuj bezpośrednio bardzo gorących źródeł ciepła na odsłoniętą skórę,
kontroluj oddech i tętno; w przypadku pogorszenia świadomości lub zaburzeń oddechu wezwij pogotowie niezwłocznie,
zapewnij stały nadzór — stan może się szybko pogorszyć, nawet gdy poszkodowany wydaje się poprawiać.

W terenie priorytetem jest zatrzymanie dalszej utraty ciepła i zapobieganie wychłodzeniu głębszemu. W razie potrzeby sprowadzenie ratowników medycznych i szybki transport do szpitala znacząco zwiększają szanse przeżycia.

Ogrzewanie aktywne i pasywne — co wykonać w warunkach polowych

pasywne ogrzewanie: izolacja od wiatru i podłoża oraz sucha odzież jako podstawowy i bezpieczny zabieg,
aktywne zewnętrzne: butelki z ciepłą wodą lub termofory owinięte w materiał i umieszczone na tułowiu (nie bezpośrednio na skórze),
aktywne wewnętrzne: inwazyjne metody (np. dożylne podgrzewanie płynów) wymagają opieki medycznej i transportu; w warunkach polowych nie są możliwe.

Należy pamiętać, że gwałtowne ogrzewanie powierzchniowe może wywołać niestabilność krążeniową; dlatego stopniowe, kontrolowane ogrzewanie tułowia jest bezpieczniejsze.

Postępowanie przy braku tętna lub oddechu

W przypadku zatrzymania krążenia rozpocznij resuscytację krążeniowo‑oddechową zgodnie z aktualnymi wytycznymi i użyj AED, jeśli jest dostępne. Hipotermia nie wyklucza RKO — w wielu przypadkach resuscytacja powinna być prowadzona dłużej niż zwykle, dopóki pacjent nie zostanie ogrzany w warunkach szpitalnych. Szybki transport do ośrodka z możliwością kontrolowanego ogrzewania centralnego (np. ciepłe płyny dożylne, ogrzewanie płucne) jest kluczowy dla przeżycia.

Ostrzeżenia i pułapki

Nie podawaj alkoholu — mimo że powoduje chwilowe uczucie rozgrzania, rozszerza naczynia i przyspiesza utratę ciepła. Unikaj gorących kąpieli w terenie bez nadzoru medycznego — gwałtowne zmiany temperatury i obciążenie układu krążenia mogą prowadzić do zaburzeń rytmu serca. Nigdy nie pozostaw osoby z objawami hipotermii bez nadzoru, nawet jeśli wydaje się reagować normalnie — stan może ulec szybkiemu pogorszeniu.

Praktyczne zasady zapobiegania i co warto mieć w plecaku

Przy planowaniu jesiennej wyprawy stosuj zasadę ubierania na cebulkę: warstwa bazowa odprowadzająca wilgoć (unikaj bawełny), warstwa izolacyjna (polar, puch lub syntetyk), oraz warstwa zewnętrzna wiatro- i wodoodporna. Planuj trasy zgodnie z prognozą pogody, miej alternatywy i nie przeciążaj planu dnia.

folia NRC,
suche rękawice i skarpety,
izolacyjna mata lub koc,
ciepła, wodoodporna kurtka,
podstawowy zestaw pierwszej pomocy i telefon z naładowaną baterią,
źródło ciepła: termos z gorącym napojem lub przenośna kuchenka (używana bezpiecznie).

Dodatkowo warto mieć plan komunikacji i znać orientacyjny czas dotarcia do schroniska lub drogi ewakuacyjnej. Jeśli w grupie znajduje się osoba starsza, dziecko lub ktoś z chorobami przewlekłymi, zaplanuj dodatkowe zabezpieczenia i krótsze etapy marszu.

Szybkie odpowiedzi (micro-context)

jak rozpoznać? obserwuj dreszcze, zaburzenia świadomości, bełkotliwą mowę i brak koordynacji; brak drżeń przy pogorszeniu to alarmujący objaw.
jak udzielić pomocy? usuń mokrą odzież, izoluj od wiatru i ziemi, owiń folią NRC i zapewnij ciepły napój tylko jeśli poszkodowany jest przytomny i połyka bezpiecznie; wezwij pomoc medyczną w przypadku zaburzeń świadomości.
co zabrać w plecak jesienią? folię NRC, zapas suchych rękawic i skarpet, izolacyjną matę, ciepłą kurtkę, termos z gorącym napojem oraz podstawowy zestaw pierwszej pomocy i naładowany telefon.

Zastosowanie powyższych zasad znacznie obniża ryzyko hipotermii w górach jesienią i zwiększa szanse szybkiego i bezpiecznego reagowania w przypadku wychłodzenia.

Polskie Brandy